Iedereen die zich weleens verdiept heeft in rouw en rouwverwerking is ze ongetwijfeld weleens tegengekomen. De vijf fasen van rouw die in 1969 werden beschreven door de wereldberoemde psychiater Elisabeth Kübler-Ross. Ik weet nog dat iemand naar een aantal van de door haar beschreven emoties vroeg aan mijn vader op zijn sterfbed.
Vijf fasen van rouw zijn achterhaald
Nadat mijn vader gestorven was, verdiepte ik me in rouw. Ik wilde inzicht krijgen. Om mijn eigen antwoorden te vinden en las ik in het boek Grief Counselling and Grief Therapy van recentere datum dan het model Kübler-Ross, dat hoe vaak aangehaald ook, onder professionals op dit gebied als achterhaald wordt gezien. Op die vijf fasen van rouw van Kübler-Ross, kom ik zo nog terug. Rouw is geen netjes proces met keurig op elkaar volgende stapjes die je één voor één afwerkt. Zoals veel in het leven is de praktijk weerbarstig en zijn dingen zelden zo lineair als ergens verwachten. Niks is minder waar.
* Lees ook: Disney animator maakt prachtig filmpje
over rouw na de dood van zijn vrouw *
Tijd heelt niet alle wonden, maar verzacht ze wel
Nadat iemand van wie je hield is overleden, kan het verdriet een oneindige lange diepe donkere tunnel lijken voor de achterblijvers. Er is alleen maar verdriet. Groot verdriet. Over het algemeen wordt de pijn in de loop van de tijd minder rauw. De tijd heelt niet alle wonden, maar verzacht ze vaak wel wat.
De vijf fasen van rouw en inzicht in het rouwproces
Inzicht in het ‘normale rouwproces’ wanneer je iemand hebt verloren, kan je als achterblijver helpen bij je rouwproces. Behandelaars, zoals psychiater Kübler-Ross hebben geprobeerd dit proces in kaart te brengen. Het model met de vijf fasen van rouw is veruit het bekendste en bestaat uit vijf fasen: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en acceptatie.
* Lees ook: Je mag je verdriet als achterblijver vormgeven zoals jij wilt *
Het rouwproces is rommelig en sterk individueel
Hoewel er enig bewijs is voor deze vijf fasen van rouw, is rouw vooral een sterk individueel proces. Er is geen vaste volgorde met keurige stadia om door te akkeren. Sommige van de vijf fasen kunnen helemaal niet voorbij komen. Ze houden zich niet netjes aan de opgelegde volgorde van de fasen van rouw. Bovendien kunnen sommige emoties opnieuw voorbij komen, of kan het rouwproces vastlopen door allerlei oorzaken. Verder kunnen de manier waarop iemand met het verliezen van een dierbare omgaat ook afhangen van de leeftijd van de achterblijver, of de doodsoorzaak van de gestorvene.
Bowlby en de vier stadia van rouw
John Bowlby, de psychiater die bekend is geworden van zijn hechtingstheorie, was die eerste die samen met Colin Parkes een poging deed om het rouwproces beter te begrijpen. Zij gingen uit van vier fasen van rouw. De eerste is gevoelloosheid en shock. Het verlies niet wordt geaccepteerd of als niet echt beschouwd. De tweede fase van verlangen en zoeken wordt gekenmerkt door een gevoel van leegte. De achterblijver is vooral bezig met de gestorvene en zoekt dingen die hem (of haar) herinneren aan de persoon die er niet meer is. In de derde fase treden wanhoop en desorganisatie op. Dit is een gevoel van hopeloosheid en soms woede. De achterblijver kan hierbij steeds somberder worden en zichzelf afzonderen. Uiteindelijk komt er in de reorganisatie- en herstelfase weer wat hoop en vindt iemand zijn weg terug naar het ritme van het dagelijkse leven.
Vijf fasen van rouw: niet het eerste, maar wel het bekendste model van het rouwproces
Het model van Bowlby en Parkes, dat voor het eerst werd voorgesteld in het begin van de jaren zestig, was vermoedelijk het eerste. Het model van de Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler-Ross, is het bekendste model geworden. De vijf stadia van omgaan verdriet werden oorspronkelijk opgesteld om de reacties van patiënten op terminale ziekten te begrijpen en in kaart te brengen. Uiteindelijk zijn deze stadia niet alleen toegepast op het overlijden en degene die ging overlijden, maar ook op andersoortige rouw, verliezen en verdriet.
* Lees ook: Twaalf dingen die je moet doen of laten om iemand te steunen die rouwt *
Van ontkenning naar berusting
De eerste fase van Kübler-Ross, ontkenning, is vergelijkbaar met de gevoelloosheid en shock van Bowlby en Parkes. Maar de tweede fase van Kübler-Ross, woede, wijkt wel af van het proces dat Bowlby en Parkes beschreven. De getroffen persoon wil begrijpen waarom het verlies of de ziekte heeft plaatsgevonden en waarom het hem is overkomen. In de derde fase, onderhandelen, kan de persoon vooral bezig zijn met “had ik maar” en soortgelijke gedachten. Ze zouden willen dat ze dingen anders hadden kunnen doen in het leven, maar ook dingen dingen konden terugdraaien waarvan ze denken dat die ten grondslag liggen aan hun ziekte en hun aanstaande dood. Stadia vier en vijf hebben betrekking op depressie en acceptatie. Wanhoop en terugtrekking maken geleidelijk plaats voor het erkennen en accepteren van het verlies en berusting.
Empirisch bewijs voor de vijf fasen van rouw
De fasen die Kübler-Ross beschreef, waren gebaseerd op haar haar klinische werk met stervende patiënten en niet op systematisch onderzoek. Empirische ondersteuning voor het bestaan van de voorgestelde opeenvolging van rouwfasen is schaars, maar daarom niet minder interessant. Eén studie volgde 233 ouderen 24 maanden lang na de natuurlijke dood van een dierbare. In de studie werd gekeken naar de ervaringen van de achterblijvers aan de hand van een aangepaste versie van het vijf fasen model van Kübler-Ross. De achterblijvers doorliepen de vijf fasen van rouw in dezelfde volgorde als Kübler-Ross in 1969 beschreef. Het ongeloof was onmiddellijk na het verlies van de dierbare het grootst en nam daarna geleidelijk af. Verlangen, woede en somberheid stonden op de voorgrond in respectievelijk de vierde, vijfde en zesde maand na het overlijden. De acceptatie van het verlies en de berusting namen gedurende de onderzoeksperiode van twee jaar stukje bij beetje toe.
* Lees ook: Vergankelijkheidsdag: omdat het leven een deadline heeft *
Problemen met het model van de vijf fasen van rouw
Hoewel in de vijf fasen van rouw in het zojuist genoemde onderzoek overeenkwamen met het model van Kübler-Ross, kwamen er ook resultaten uit die niet overeenstemmen met haar model. Om te beginnen was direct na het verlies het ongeloof het sterkst, maar dit ongeloof was tegelijkertijd ook minder prominent dan de acceptatie van dat verlies. Acceptatie is niet het eindstadium van rouw, maar is een ervaring die eigenlijk direct al overheerst en steeds sterker wordt. Verder was het verlangen naar de persoon de sterkst aanwezige negatieve ervaring van achterblijvers. Deze ontbreekt dan weer in het vijf fasen model van rouw. Het willen inkaderen en omschrijven van verdriet in klinische wetenschappelijke termen die op een depressie lijken, levert tekortkomingen op. Voor de deelnemers stond het verlangen naar de overledene meer voorop dan depressieve gevoelens.
* Lees ook: Rouwen om de dood van onze ouders gaat over meer dan gemis *
Verlangen, ongeloof en somberheid onder rouwende jongvolwassenen
Maar zoals met alle onderzoeken, kan je onderzoek onder een specifieke groep, zoals de ouderen hierboven, niet generaliseren naar iedere andere achterblijver die rouwt. Een ander onderzoek laat zien dat het typische rouwpatroon onder jongvolwassen anders verloopt dan bij de ouderen uit het aangehaalde onderzoek. Het verlangen was onder de jongvolwassenen de belangrijkste eerste emotie en kwam naar boven voor het ongeloof zich aandiende. Sombere gevoelens volgden daarna en bleven ook zo’n twee jaar lang duidelijk aanwezig. De acceptatie van het verlies werd gedurende die twee jaar ook echt minder. Een ander duidelijk verschil is ook de doodsoorzaak. Wanneer iemand was gestorven door een onnatuurlijke dood, zoals geweld, speelde er in het begin vooral heel veel ongeloof. Het sombere gevoel nam een tijdlang af, maar kwam juist twee jaar na de overlijdensdatum van hun dierbare heel sterk terug.
* Lees ook: Levend verlies: rouwen om wat er juist wel altijd is *
Onderzoeken laten vooral de resultaten zien van hun specifieke steekproef
Wat de resultaten van de onderzoeken naar rouw vooral laten zien is hoe een specifieke groep die is meegenomen in de steekproef reageert op het overlijden van een naaste. Het zegt niets over de verscheidenheid van individuele rouwende mensen in de hele maatschappij en kan dus ook niet gegeneraliseerd worden. Zelfs wanneer de vijf fasen van rouw die Kübler-Ross in 1969 overeenkomen met de ervaringen van de deelnemers een een specifiek onderzoek, wil dat niet zeggen dat ze ook kunnen beschrijven hoe individuele mensen hun verdriet ervaren en hoe ze ermee omgaan.
Mensen doorlopen rouwprocessen op verschillende manieren
Dat laatste is ook de conclusie van een onderzoek onder 205 volwassenen die werden gevolgd nadat hun partner overleden was. Deze mensen waren ook al voor het overlijden van hun partner geïnterviewd voor een ander gerelateerd onderzoek. De onderzoekers vonden bewijs voor het bestaan van vijf verschillende soorten rouwtrajecten. Sommige achterblijvers waren al depressief voor hun partner overleed en herstelden daarna juist weer. Anderen werden langdurig depressief. Ten slotte bleek ook een groep juist vrij veerkrachtig. Er was sprake van langdurige, maar relatief milde sombere gevoelens.
Rouwen doe je op je eigen manier en in je eigen tempo
Ik schreef al eerder dat je als achterblijver mag rouwen op de manier die bij je past en daar de tijd voor mag nemen die je nodig hebt. In onze samenleving is de dood vaak ver buiten beeld en doen we alsof die niet bestaat. Tot we met onze eigen dood, of die van iemand die we liefhebben worden geconfronteerd. Iedereen steekt anders in elkaar, heeft andere vormen van steun nodig en gaat anders om met het verliezen van een dierbare. Zo simpel is het.
* Lees ook: Slotcouplet: over compassie en kwaliteit van leven
en sterven in de eindfase *
Boeken over sterven en rouwverwerking en ter troost
Ik had zelf wel wat aan het boek Grief Counselling and Grief Therapy dat ik hierboven al noemde. Het is een van de eerste boeken die ik las, om te proberen houvast te krijgen. Bij mijn weten is dit boek niet in het Nederlands verschenen en het is ook vrij academisch. Dat is niet iets voor iedereen. 
Ik las kort na het overlijden van mijn vader ook het boek Sterven is doodeenvoudig; iedereen kan het van de inmiddels overleden René Gude, voormalig filosoof des vaderlands. Dat ging over zijn kijk op sterven in het algemeen en zijn eigen naderende dood. Ik vond dat destijds troostrijk om te lezen en het is toegankelijk en niet te dik. Dat is fijn wanneer je overmand bent door verdriet. Ben je op zoek naar andere Nederlandstalige boeken over rouwverwerking? Die zijn er gelukkig plenty. In net zoveel soorten als dat de rouw zichzelf bij de individuele mens aandient.
Sterkte bij je verlies of het steunen van de achterblijver
Lees je dit omdat je net iemand hebt verloren? Ik wens je heel veel houvast en sterkte toe de komende tijd. Het is niet makkelijk, maar het wordt wel beter met de tijd. Heb je iemand in je omgeving die iemand is verloren? Lees dan hier wat je kan doen om hem of haar bij te staan en te steunen bij dat verlies. Wil je nog iets kwijt? Voel je vrij om een reactie achter te laten.
