Bijzonder hoogleraar Govert Buijs schreef het essay “Waarom werken we zo hard? Op weg naar een economie van de vreugde” waarin hij ‘de economie’ zoals we die kennen onder de loep neemt en bevraagt. Het lijkt er soms op dat wij als mensheid slaven zijn geworden van ons eigen construct, namelijk ‘de economie’. Maar de economie is geen natuurwet. Hij hoeft niet te blijven functioneren zoals nu, als wij besluiten dat we dat niet meer willen. Wat mij betreft is dit een boek dat niet alleen door enthousiaste filosofen zou moeten worden gelezen, maar vooral door bestuurders, politici, beleidsmakers en topmanagers. Al was het alleen maar om de zelden geëxpliciteerde aannames waaraan we als samenleving blind voorbij varen alsnog eens kritisch te bekijken en te bevragen.
* Lees ook: Tien waarschuwingssignalen dat een burn-out op de loer ligt *
Wordt het tijd voor een herziening van het economisch discours?
Buijs’ boek bestaat uit drie delen. In het eerste deel legt hij in zijn eigen woorden ‘een antropologisch vloertje voor de economie’. Het tweede deel vertelt over de geschiedenis van de economie en het marktdenken zoals we dat nu kennen. Het derde deel, ten slotte, gaat vooral over wat ik op basis van de titel verwachtte te lezen. Namelijk een kritische blik op het economisch discours in onze samenleving en het pleidooi om ons denken over de economie te veranderen, zodat we fijner leven en de aarde minder uitputten. Oké, dat laatste is een klein beetje kort door de bocht. Maar in grote lijnen komt het daar wel op neer.
* Lees ook: ‘Bullshit Jobs’ over onzinbanen en de waarde van werk *
Boek gaat meer over de economie dan over werken
Het boek gaat dus meer over de economie als construct, als paradigma en wellicht ook als ideaal dan dat het gaat over waarom we zo hard werken. Het een hangt natuurlijk wel samen met het ander, maar het essay gaat vooral over de economie. Natuurlijk komt de 15-urige werkweek die Keynes ooit voorspelde aan de orde en natuurlijk wordt het onvoorwaardelijk basisinkomen aangehaald. Wat mij betreft inkoppertjes. Daarnaast komt ook het fenomeen participatieloon kort ter sprake, waaraan Buijs de voorkeur geeft boven het basisinkomen. Maar deze onderwerpen komen pas in het derde deel van het boek aan bod. Op het derde deel van dit boek kom ik zo nog terug.
* Lees ook: Mister Sunshine: van rijke klootzak naar verlicht schoenenpoetser *
Van samenwerkend dier tot homo economicus
Voor je bij het derde deel bent, moet je vooral even goed bij de les blijven. Eerst gaat Buijs uitvoerig in op waarom we werken. Van oorsprong vooral om de kost te verdienen. Hij bespreekt de mens als creatief, cultureel en samenwerkend dier en de opkomst van het concept van de homo economicus. Het voert te ver om de enorme rijkdom aan informatie voor deze recensie samen te vatten, maar ik kan wel vertellen dat er flink wat filosofen en denkers voorbij komen, van Calvijn tot Arendt en van Darwin tot Marx.
* Lees ook: Waarom extreme rijkdom niet goed is voor
maatschappij, milieu en de superrijken zelf! *
Greed is good?!
In het tweede deel wordt komt de geschiedenis van de economie en onze samenleving aan de orde en dat gaat vrij breed. Van jager-verzamelaarculturen, en landbouwculturen via allerlei koninkrijkjes naar de burgerij, die soms honend werd weggezet, maar ook nu nog belangrijk is als het maatschappelijk middenveld waarover we onze politici regelmatig horen spreken. Hij bespreekt hoe de uit het bekende ‘Wealth of Nations’ van Adam Smith lukraak geciteerd is en dat dit niet alleen geen recht doet aan het werk van Smith, maar ook niet aan de mensheid. De mens is meer dan een homo economicus die alleen gedreven wordt door eigenbelang. Kort door de bocht is Buijs -net als ik- geen aanhanger van het credo ‘greed is good’, zullen we maar zeggen. In het verlengde daarvan is hij ook geen fan van het meritocratische paradigma dat zo breed wordt aangehangen in onze samenleving.
* Lees ook: Hoe wij flink extra aflosten op onze hypotheek en steeds vrijer werden *
De schaduwzijde van de economie nu
In het derde deel, dat heel toepasselijk ‘een nieuwe revolutie’ gedoopt is, pleit Buijs voor een herziening van de rol van economie in de samenleving. Hoewel de vrije markt economie ons veel heeft gebracht voor wat betreft rijkdom en welzijn, ziet hij ook de schaduwzijde. Op termijn is het economische model dat we nu gebruiken niet langer houdbaar. We consumeren meer en gooien meer weg en dit geeft een grote ecologische druk op de aarde. We gebruiken meer dan de aarde aan kan en als we niet oppassen kan onze eigen beschaving daaraan ten onder gaan.
* Lees ook: Over Fuck You Money en het werken voor geld *
Meritocratie zorgt voor veel druk op het individu
Daarnaast is ook de psychologische druk op individuen steeds groter. Door de meritocratische samenleving is iedereen verantwoordelijk voor de mate waarin hij of zij slaagt in het leven. Steeds meer mensen kunnen die druk niet aan en vallen buiten de spreekwoordelijke boot. We hebben ons de waarden van een ‘volmaakt leven’ eigen gemaakt, ook in onze vrije tijd moeten we erop uit om dingen te beleven, om te consumeren en anderen te laten zien dat we dat doen.
* Lees ook: Beïnvloed je geluksgevoel met deze 12 adviezen *
Waarderingsmonomanisering? Quoi?!
Verder spreekt Buijs van “waarderingsmonomanisering” (een flinke tongbreker inderdaad) en wijst erop dat we heel lang een systeem hadden, bijvoorbeeld door gilden, waarbij ieders bijdrage op waardering kon rekenen. Maar dat dit steeds minder het geval is in de huidige samenleving. Hierdoor ontstaat steeds meer een tweedeling in de samenleving die leidt tot grotere ongelijkheid in veel opzichten, waaronder inkomensongelijkheid.
* Lees ook: Geef je geld uit aan een leuke ervaring en wees gelukkig *
Alles wordt in geld uitgedrukt en tot geld teruggebracht
Verder haalt Buijs de “financialisering” van de marktsamenleving aan. Het probleem is in de kern dat de hoeveelheid geld in de wereld (lang) niet meer in verhouding staat tot de reële economie en waarbij die economie zo wordt ingericht dat alles ondergeschikt wordt gemaakt aan financieel gewin. Buijs wijst erop dat we als samenleving en als consumenten veel schulden hebben en dat we daarmee in de macht komen van schuldeisers. Schulden perken zo de vrijheid in en geven macht aan partijen van wie we liever niet willen dat zij die macht hebben.
* Lees ook: Deze tien vragen helpen je om te kijken of je teveel stress hebt *
De macht van de grote techbedrijven
Het vijfde probleem is het probleem van de neo-imperiale instituties. Dat klinkt wazig, maar concreet wijst Buijs erop dat grote techbedrijven zoals Microsoft, Google, Apple en Facebook een financiële positie hebben die de begroting van soevereine nationale staten te boven gaat. Dergelijke financiële macht betekent ook dat deze bedrijven veel politieke macht kunnen uitoefenen en zo de samenleving op verschillende manieren kunnen ontwrichten. Buijs pleit daarom ook voor het organiseren van een goed georganiseerde tegenmacht vanuit democratische samenlevingen, bijvoorbeeld door wetgeving.
* Lees ook: Doorwerken na pensioen gebeurt steeds vaker. Waarom eigenlijk? *
Meer ruimte voor zingeving, vreugde en creativiteit
Om te komen tot een betere samenleving waarin er meer ruimte is voor de talenten van elk individu en er meer ruimte is voor zingeving en het zorgvuldig omgaan met de aarde pleit Buijs ten slotte voor:
- een nieuwe balans tussen mens en natuur, waarin we zorgvuldiger omgaan met de natuur;
- dematerialisering van de economie, waarbij we ons meer op duurzaamheid richten en op verdienmodellen waarin we minder grondstoffen gebruiken;
- nieuwe verhoudingen op de arbeidsmarkt op het gebied van flexibiliteit en zekerheid, met bijvoorbeeld een basisinkomen of participatiebanen en meer faciliteiten om bijvoorbeeld elke zeven jaar een jaar in te zetten om bij te leren of om te scholen;
- nieuwe ‘Rijnlandse’ verhoudingen tussen arbeid en kapitaal. Kapitaal rendeert beter dan arbeid, omdat kapitaal risicodragend zou zijn. Buijs geeft aan dat arbeid tegenwoordig meer risicodragend is dan kapitaal en derhalve beter beloond zou moeten worden. Er zou meer aandacht moeten komen voor stakeholders en minder voor shareholders;
- bedrijven te zien als coöperaties, we zouden bedrijven niet zozeer als geldmachines moeten zien maar als samenwerkingsgemeenschappen, aldus Buijs. Ondernemingen zouden niet zoals nu nog het geval is, nog inbreuk mogen doen op menselijk, ecologisch en sociaal kapitaal om hun doelen te bereiken en sociaal ondernemerschap zou een sterkere rol moeten spelen;
- toewerken naar een samenleving die minder gericht is op cijfers en kwantificering. Niet alles wat belangrijk is wordt meegenomen in de economische cijfers die we zo belangrijk zijn gaan vinden. We zouden meer aandacht moeten hebben voor welzijn, geluk, en zingeving. Of ‘vreugde’ zoals Buijs het zelf noemt, omdat dat nodig is voor een menswaardige economie.
* Lees ook: Waarom minder werken wel degelijk een goede zaak is *
Joyless economy of economie van de vreugde?
In het laatste hoofdstuk geeft Buijs aan dat we zijn aangekomen bij een ‘joyless economy’, een vreugdeloze economie, waarin we wel steeds meer spullen hebben, maar er al met al niet blijer van worden. Hij pleit voor een economie met niet alleen meer vreugde maar vooral ook meer ruimte voor betekenis in het leven. Niet alleen was er in het verleden sprake van uitbuiting voor financieel gewin, ook vandaag de dag is dat nog steeds het geval. Dat zouden we niet moeten willen. In plaats daarvan zouden we moeten streven naar een economie van de vreugde, waarin er ruimte is voor creativiteit en vrijheid van het individu, waarin we ontspannen leven en vooral ook meer ontspannen omgaan met ons eigen construct, namelijk de economie.
