Eenzaamheid in Nederland en eenzaamheid als kans op betekenis

In tijden van corona en lockdown zijn veel van ons veel vaker alleen. Sommigen zijn juist veel minder alleen. Ze werken thuis. Misschien deden ze dat al, maar doen hun kinderen en hun partner ook hun dingen thuis aan de keukentafel. Studenten en singles zijn juist nu heel erg op zichzelf aangewezen. Het is niet anders. Niet iedereen die alleen is, voelt zich eenzaam. Niet iedereen die zich eenzaam voelt, hoeft alleen te zijn. Eenzaamheid komt overal voor. Het CBS laat zien dat eenzaamheid in Nederland ook wijdverbreid is. Neel Burton is een psychiater en filosoof, verbonden aan Oxford. Hij betoogt dat je gelukkig voelen in je eentje de ultieme vrijheid betekent. En hij vindt dat eenzaamheid in die zin misschien wel te verhelpen is. Eenzaamheid als vrijheid, als één zijn.

* Lees ook: Kies je eigen levenspad en word de gids van je eigen leven *

Eenzaamheid kan ook voorkomen in gezelschap

Eenzaamheid gaat juist over een ingewikkeld en vervelend gevoel. Je kan het ervaren doordat je je van anderen afgesneden voelt. Je ervaart een gebrek aan verbinding. Of je kan het juist ervaren omdat je je onbegrepen of ongekend voelt door de die wel mensen om je heen zijn. En ja: ook hier is er een gebrek aan verbinding, zij het meer inhoudelijk van aard. Welke van de twee varianten van eenzaamheid boven de andere te verkiezen is, weet ik niet. Bovendien zal dit per persoon en per context verschillen. Eén ding is zeker: eenzaamheid is niet leuk. Je niet verbonden voelen met andere mensen, is niet goed voor je welzijn. De mens is uiteindelijk toch een sociaal dier. Maar het ene menselijke dier is wel een tandje socialer dan de andere. Dat is de aard van het beestje.

Verbanden tussen eenzaamheid en fysieke en mentale klachten

Bovendien is er een verband tussen eenzaamheid en slechte leefgewoonten, zoals te veel eten, te weinig bewegen en minder slapen. Mensen die zich eenzaam voelen hebben vaker psychische problemen, zoals depressies of verslavingen en ze hebben vaker fysieke problemen, zoals infecties, kanker en hartproblemen. Of eenzaamheid de oorzaak of het gevolg is, is mij niet duidelijk en wordt bij mijn weten slecht aangetoond. Wel is duidelijk dat bijvoorbeeld ontstekingen in het lichaam en psychische klachten steeds vaker met elkaar in verband worden gebracht. Maar het hoe en wat precies en in welke volgorde, is mij niet bekend.

* Lees ook: Pak je eenzaamheid aan met deze 16 tips! *

Eenzaamheid in Nederland, het VK en de VS

Eenzaamheid is vooral een probleem van de laatste halve eeuw. Een Amerikaans onderzoek dat gedaan werd tussen 1985 en 2004, liet bijvoorbeeld zien dat het aandeel mensen dat zei iemand te hebben die ze in vertrouwen konden nemen, in de loop van de jaren was verdrievoudigd. Volgens een Brits onderzoek in 2017 voor de Jo Cox Commission on Loneliness voelde driekwart van de oudere mensen in het Verenigd Koninkrijk zich eenzaam. Zeker 40 procent van de mensen die meededen aan het onderzoek gaven aan dat er regelmatig dagen voorbij gingen waarin ze niemand hadden gesproken.

Eenzaamheid in Nederland: de cijfers

Ook in Nederland voelen veel mensen zich regelmatig eenzaam. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS, 2020) houdt hier cijfers over bij en geeft aan dat in 2019 meer dan een kwart van de Nederlanders boven de 15 jaar zich ‘enigszins eenzaam’ voelde en bijna 1 op de 10 mensen zich ‘sterk eenzaam’ voelde. De cijfers zijn gepubliceerd in 2020, maar gaan over 2019. Het zal niemand verbazen wanneer deze cijfers onder invloed van Corona lockdowns en een beperkter sociaal leven alleen maar beroerder zijn geworden. Naast de sociale beperkingen is er ook sprake van een enorme oversterfte, dus meer doden dan gemiddeld, door Corona. Het CBS heeft berekend dat door Corona 15 duizend meer Nederlanders overleden in 2020, dan ze beraamd hadden. De statistieken klinken afstandelijk, maar achter elke statistiek zit een mens. Een mens die op zijn of haar beurt ook mensen heeft achtergelaten. Mensen die zich nu eenzaam voelen door het gemis van hun levenspartner, vriend, vriendin, broer, zus, enzovoort.

* Lees ook: Waarom ouder worden vooral gelukkiger worden betekent *

Eenzaamheid in Nederland in 2019

In de grafiek hieronder is te zien, dat in 2019 (dus voor de coronapandemie) ongeveer een derde van de Nederlanders zich enigszins tot sterk eenzaam voelde. Eenzaamheid wordt vaak geassocieerd met ouderen, maar eenzaamheid komt bij alle onderzochte leeftijdsgroepen voor. Van jong tot oud en ze ontlopen elkaar niet heel veel. Het enige verschil is de ervaren eenzaamheid van 75-plussers. Dat lijkt me ook niet zo gek. Als je maar oud genoeg wordt, zie je steeds meer mensen om je heen ziek worden, sterven en ben je zelf misschien ook wat beperkter in je mobiliteit, enzovoort. Maar wat de grafiek vooral laat zien is dat eenzaamheid eigenlijk heel algemeen is. Als een op de drie mensen zich in Nederland weleens eenzaam voelt, dan kennen we allemaal dus waarschijnlijk veel mensen waarvoor dat geldt.

Emotionele en sociale eenzaamheid in Nederland

Ook het CBS maakt het onderscheid dat ik al eerder in dit artikel maakte. De eenzaamheid door gebrek aan contacten wordt sociale eenzaamheid genoemd. Het gebrek aan een hechte band(en) met andere mensen wordt door het CBS emotionele eenzaamheid genoemd. In de grafiek hieronder is te zien hoe het gesteld is met eenzaamheid in Nederland. In heel Nederland voelden bijna een op de acht mensen zich sterk sociaal eenzaam in 2019. Ongeveer een op de dertien mensen voelde zich sterk sociaal eenzaam. De sociale eenzaamheid is het grootst bij de groep mensen tussen de 35 en de 75 jaar. Blijkbaar ervaren zij een gebrek aan sociale contacten. Alleen bij de groep boven de 75 jaar is de emotionele eenzaamheid een (iets) groter issue dan de sociale eenzaamheid. Het is een leeftijd waarbij de kans niet gering is dat mensen een levenspartner hebben verloren, wat wellicht de sterke ervaren emotionele eenzaamheid mede kan verklaren.

* Lees ook: Chronisch ziek: de uitdaging om genoeg rust nemen *

Kleinere huishoudens en meer mensen die alleen wonen

Er zijn heel veel ontwikkelingen die kunnen leiden tot meer vervreemding en eenzaamheid in Nederland. En ook elders vinden vergelijkbare ontwikkelingen plaats. Zo zijn de huishoudens in de loop der jaren kleiner geworden. Nederland telt op dit moment zo’n 8 miljoen huishoudens, volgens een rapport van het CBS en het Planbureau van de Leefomgeving (PBL). In de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw bestond een gemiddeld huishouden uit ruim vier personen (CBS). In de jaren 60 en 70 bestond het gemiddelde huishouden uit iets meer dan drie personen. Sindsdien is dat de gemiddelde huishoudgrootte verder gedaald tot 2,15 personen per huishouden in 2019. Voorspeld wordt (zie CBS en PBL) dat de omvang van een gemiddeld Nederlands huishouden langzaam verder zal afnemen tot iets minder dan 2,1 personen in 2035 en 2050. In 2019 waren er ruim 3 miljoen mensen die alleen woonden. Nee: alleen is niet hetzelfde als eenzaam, maar het kan natuurlijk wel samenhangen.

* Lees ook: Chronisch ziek: de uitdaging om genoeg rust nemen *

Steeds meer mensen, maar minder verbinding?

Andere ontwikkelingen die ook van invloed zijn, zijn bijvoorbeeld meer migratie (zowel internationaal als binnen Nederland. We blijven lang niet allemaal hangen op onze geboortegrond), meer zelfstandig ondernemerschap en een langere levensverwachting. We wonen vaker in een omgeving die steeds stedelijker wordt. Ook waar de bebouwing in bijvoorbeeld de Randstad al behoorlijk dicht was, wordt er steeds verder ‘ingebreid’ (gebouwd binnen de bestaande stad) en uitgebreid (polders en buurdorpen die worden opgeslokt door de stad). Denk bijvoorbeeld maar eens aan de Leidsche Rijn bij Utrecht, waar inmiddels ruim 41 duizend mensen wonen. De verwachting is dat daar nog eens 20 duizend bewoners bij komen tot 2040. En hoewel de Leidsche Rijn een van de snelst groeiende wijken is, is Utrecht niet de enige stad die steeds verder uit zijn voegen groeit. Er komen dus steeds meer kleine huishoudens bij, die allemaal op een kluitje wonen en steeds vaker alleen of ‘maar’ met zijn tweetjes.

* Lees ook: Waarom minder werken wel degelijk een goede zaak is *

Sociale wezens met huidhonger? 

Dat laatste is best gek, want als mens zijn we ten diepste sociale wezens, kuddedieren misschien wel. We hebben de verbinding met de ander nodig. Zeker in een tijd zoals nu tijdens de coronapandemie, waarin we steeds minder in de gelegenheid om mensen live te zien, spreken of knuffelen, ervaren we dat gemis sterk. Huidhonger is de term die ergens vorig jaar bij de aanvang van de pandemie boven is komen drijven.

Ben je liever op jezelf met jezelf?

Je bent niet de enige. Er zijn veel mensen die er juist voor kiezen om meer op zichzelf te zijn. Echt geïsoleerd ben je in Nederland niet snel. Tenminste niet in de zin dat je ver weg van mensen woont. Maar onze samenleving zit wel zo in elkaar dat we – als we willen – steeds meer in staat zijn om onafhankelijk in de wereld te staan. Er zijn juist ook mensen die heel goed alleen in hun uppie kunnen zijn en genoeg hebben aan hun eigen rijke, complexe binnenwereld en reflectief vermogen. Mensen voor wie het gezelschap van anderen hen meer kost dan het oplevert. En ik heb het graag over geld, maar nu even niet. Ik heb het nu over persoonlijke energie en autonomie. Geestelijke rijkdom, weet u wel? Zulke eenlingen worden niet altijd begrepen. Ze zijn niet sociaal, of het zijn ‘kluizenaars’ in de ogen van sommige anderen. Maar voor hen werkt het prima. In dat opzicht is de coronapandemie voor zulke mensen ook een zegen. Ze hoeven even niet van alles en nog wat en hebben geen reden meer nodig om zich terug te trekken. Ze ‘zijn’ gewoon. En dat is ok.

* Lees ook: Alles over Friedrich Nietzsche in vijf minuten *

Eenzaamheid is een subjectief gevoel

Neel Burton schreef een boek met de titel Heaven and Hell: the Psychology of the Emotions (bij mijn weten -nog?- niet in het Nederlands beschikbaar). Hij betoogt daarin dat eenzaamheid niet een objectief vast te stellen gevoel is. Eenzaamheid is vooral een subjectieve gemoedstoestand, die te maken heeft met de gewenste en feitelijke interactie en van het soort interactie. (Kijk nog maar eens terug naar die grafieken van het CBS, eerder in dit stukje!) Geliefden voelen zich eenzamer wanneer hun geliefde er niet is. Ook als er wel andere mensen in de buurt zijn. Mensen die achterblijven met liefdesverdriet na een relatie, voelen zich eenzamer dan mensen van wie de geliefde er alleen even niet is gewoon even niet in de buurt is. Zelfs binnen een huwelijk of liefdesrelatie kan je je eenzaam voelen, wanneer je je niet langer door de ander gewaardeerd voelt. Tot zover misschien niet zoveel nieuws onder de zon.

Eenzaamheid als essentieel onderdeel van de menselijke conditie

En toch ken ik zelf mensen van wie ik me afvraag wie ze zijn als ze alleen zouden zijn. Die soepel lijken te stappen uit de ene relatie en in de andere en zelden lang single zijn als een relatie over gaat. Je zou haast denken dat zo’n relatie vooral een vlucht is van het alleen zijn, een poging om te ontsnappen aan eenzaamheid. Maar kan je de eenzaamheid in je leven wel ontvluchten? In wezen is eenzaamheid niet de ervaring van het ontbreken, maar de ervaring van het leven. Het is een essentieel onderdeel van de menselijke conditie.

God is dood en we staan met lege handen

Maar als je niks doet aan de onderliggende reden, is het misschien een kwestie van tijd voor je je opnieuw eenzaam voelt. Misschien is die eenzaamheid het gevolg van een diepgeworteld verlangen naar een objectieve betekenis van het leven die er gewoon domweg niet is. Zeker niet in een inmiddels overwegend (zo’n 54 procent in Nederland) seculier Nederland. Die ongelovige Nederlanders, waarvan ik er zelf ook een ben, hebben geen geloof als een kapstokje waaraan ze hun leven kunnen ophangen. God is dood, weten we sinds Nietzsche en dus staan we nu met lege handen, want die nihilistische waarheid is best leeg. Heeft die eenzaamheid in Nederland daar mee te maken? En moeten we het anders willen? Volgens Burton biedt eenzaamheid ook kansen en is eenzaamheid niet alleen negatief.

* Lees ook: Natuur goed voor brein en welzijn *

Eenzaamheid als mogelijkheid om je met jezelf te verbinden

Maar eenzaamheid, als in de pijn van het alleen zijn, is schadelijk. Maar wat als we eenzaamheid anders aanvliegen? Als we eenzaamheid bezien als de vreugde van het alleen zijn, kan het ook juist kracht geven en bevrijdend werken. We hebben in zekere zin ook een vorm van eenzaamheid nodig om onze problemen te verwerken en op te lossen. Ons lichaam legt ons dat ook op. We hebben elke nacht slaap nodig, om fysiek te herstellen en te rusten, maar zeker ook mentaal. We slapen graag nachtjes over iets en zelf word ik regelmatig in de ochtend wakker met een manier om met een probleem om te gaan, of een keuze die alsnog in de nacht alsnog gemaakt is. Leuk hoe dat werkt. Door onszelf niet alleen in onze slaap, maar ook daarbuiten soms even af te zonderen, zijn we ook vrij. Vrij van anderen. Vrij van de verwachtingen, beperkingen en allerhande invloeden die anderen op ons projecteren. Eenzaamheid is in die zin niet alleen een zielig alleen zijn en een gemis, maar juist ook een kans om opnieuw de verbinding met onszelf aan te gaan. We kunnen onze eigen energie volgen, onze eigen ideeën scheppen, onze identiteit vormen en zelf betekenis geven aan ons leven. Sommigen van ons gedijen uitstekend met een flinke portie me-time. Ik hoor zeker bij die sommigen. Mijn batterijtjes gaan aan, als ik met mezelf ben en mijn eigen ideeën, of uit een goed boek waar ik mijn gedachten over kan laten gaan. 

* Lees ook: De kunst van het ongelukkig zijn – boekbespreking *

Moeten we juist medelijden voelen voor mensen die niet eenzaam (kunnen) zijn?

Voor Nietzsche zijn mensen zonder aanleg of mogelijkheid tot eenzaamheid niet meer dan slaven. Ze kunnen niet anders dan doen wat de cultuur waarin ze wonen van hen vraagt en dat ook zelf denken en uitdragen. Maar volgens diezelfde oude Friedrich Nietzsche is juist iedereen die de samenleving heeft gezien voor wat het is, heeft ‘ontmaskerd’ juist geneigd om de eenzaamheid op te zoeken. In die eenzaamheid kunnen ze juist op zoek gaan naar hun eigen authentieke waarden en ambities. Ze hoeven niet langer kritiekloos de ideeën van de samenleving te adopteren als hun eigen, maar kunnen hun eigen wereld van gedachten laten uitkristalliseren zonder daarbij de ruis van derden te hoeven ervaren. Nietzsche zei hierover ongeveer dit: 

“Ik ga in eenzaamheid om niet uit ieders regenbak te drinken. Als ik onder de velen ben, leef ik zoals de velen, en ik denk niet dat ik echt denk. Na een tijdje lijkt het altijd alsof ze mezelf van mezelf willen verbannen en me van mijn ziel willen beroven.”

Eenzaamheid als uiting van diepe menselijkheid

Eenzaamheid verwijdert ons van de hersenloze saaiheid van het alledaagse leven naar een hoger bewustzijn. Een bewustzijn dat ons opnieuw verbindt met onze diepste menselijkheid. Door afhankelijkheid van anderen en beperkende compromissen met anderen aan de kant te schuiven, maken we onszelf vrij voor het oplossen van problemen. Als we de eenzaamheid als wijze van zijn kunnen omarmen, zorgt dat ervoor dat we in de gelegenheid zijn om de manier waarop we naar de wereld en naar onszelf kijken verder uit te laten kristalliseren. Het maakt dat we misschien nog wel meer behoefte hebben aan nog meer eenzaamheid, als rustplek om terug te keren naar onszelf. Zo kunnen we ons leven vorm en betekenis geven en die betekenis beschermt ons juist tegen de negatieve, pijnlijke vorm van eenzaamheid. Met onszelf op onszelf kunnen zijn, is misschien wel een ultieme vorm van geestelijke rijkdom. 

* Lees ook: Over Nietzsche, doorlopende herhaling en Amor Fati *

Ben jij in staat om eenzaamheid te omarmen als kans?

We kunnen er lang of kort over zijn. Niet iedereen is in staat tot eenzaamheid. Voor veel mensen zal het alleen zijn vooral bittere eenzaamheid betekenen. Jongeren vinden het vaak lastig om alleen te zijn. Ook dat lezen we terug in de media over de geïsoleerde jongeren die alleen op hun kamer via een scherm hun colleges en lessen moeten volgen vanwege de coronamaatregelen. Oudere mensen kunnen vermoedelijk beter omgaan met alleen zijn en zijn waarschijnlijk ook meer geneigd om tijd voor zichzelf te maken. Ze zijn in ieder geval minder geneigd om altijd mensen om zich heen te moeten hebben dan hun jongere medemensen.

* Lees ook: Dit zijn de 10 basisvoorwaarden voor een waardig en bloeiend leven *

Tijd om eenzaamheid en innerlijke rijkdom te cultiveren!

Zo bekeken is eenzaamheid, of de vreugde van het alleen zijn een staat van zijn die enerzijds voortkomt uit een staat van volwassenheid en innerlijke rijkdom en die tegelijkertijd ook die rijkdom en volwassenheid bevordert. Waarvan akte. In je uppie zijn is nog altijd zo slecht niet. Misschien kan dit ook helpen voor de eenzaamheid in Nederland. Nu in coronatijd, maar ook wanneer het ergste weer achter de rug is. Misschien is nu wel de beste tijd om die eenzaamheid en innerlijke rijkdom te cultiveren en herwonnen vrijheid te ervaren!