Ik ben enigszins bekend met Westerse en Oosterse filosofie. Ik zou eigenlijk zowel Westers als Oosters tussen aanhalingstekens moeten zetten. Wat oost en west is, is afhankelijk van je perspectief. Zowel in letterlijke als in filosofische zin. Maar dat de Azteken enthousiaste filosofen onder zich hadden met een rijke filosofische traditie? Eerlijk is eerlijk. Daar had ik tot vandaag nog nooit van gehoord. Ja ik ken wel die Azteekse piramides, verhalen over menselijke offers, maar verder ben ik bepaald niet op de hoogte. Ik ben weliswaar sociaal wetenschapper, maar ik ben geen cultureel antropoloog.
Geen Azteken deskundige, maar wel geboeid
Dus full disclosure: ik ben geen deskundige op het gebied van oude volken in het algemeen of Azteken in het bijzonder. Maar ik lees weleens wat en als ik dan iets tegenkom wat ik interessant vind deel ik dat hier op zinvollerleven.nl. Zeker wanneer het gaat over filosofie en ideeën over het leiden van een goed leven. Mijn disclaimer is dat dit mijn vertaling is van wat ik gelezen heb en geen zware wetenschappelijke verhandeling, hoewel ik er altijd naar streef om de feiten zo goed mogelijk weer te geven.
* Lees ook: Over Nietzsche, doorlopende herhaling en Amor Fati *
De Azteken hadden een rijke filosofische cultuur
Het goede leven is iets wat de hele mensheid altijd al bezighoudt. Blijkbaar waren de Azteken daarop blijkbaar geen uitzondering. De Azteken schijnen dus voor de Spanjaarden kwamen een rijke filosofische cultuur te hebben gehad. Veel daarvan is opgetekend door buitenstaanders. De vorm waarin die filosofie gegoten is, is vaak poëtisch en bestaat uit verschillende vormen. Soms een beetje prekerig en soms in dialoogvorm. De vorm is wellicht minder belangrijk dan de inhoud.
*Lees ook: Met Hannah Arendt filosoferen over zorg en onderwijs*
Kunnen we iets opsteken van die oude Azteken? Volgens mij wel!
Want misschien kunnen wij wel wat opsteken van die oude Azteken. Ook nu nog. Laten we wel wezen: de menselijke conditie is uiteindelijk door de eeuwen heen niet wezenlijk veranderd. We lijden, streven naar geluk of een goed leven en onderweg maken we van alles mee. Het leven in een notendop. En o ja: aan het einde gaan we dood. De religieuzen hebben vaak in een of andere variant nog een herkansingsronde. Maar ik als simpele heiden leef maar één keer. En dat vind ik plenty. Het leven is immers niet alleen maar leuk.
‘De aarde is glad en glibberig’ oftewel we zijn kwetsbaar
De oude Grieken zoals Plato en Aristoteles vonden kort door de bocht dat een goed leven voortkwam uit een sterk karakter. Wanneer je moed of zelfdiscipline cultiveerde was dat de sleutel tot het goede leven volgens deze oude Griekse knakkers. De rede lag hieraan ten grondslag. De Azteken zaten er wat anders in dan de oude Grieken. Zij keken meer naar de omstandigheden en de context en hielden elkaar voor dat ‘de aarde glad en glibberig’ was. Ze bedoelden daarmee dat we als mensen feilbaar zijn. Dat dingen anders kunnen gaan dan gepland of verwacht. Dat we ons soms verraden worden door onze vrienden, enzovoort. De goede dingen in het leven gaan vaak samen met dingen die we niet wilden of niet beoogden.
Elke positieve emotie of ervaring gaat samen met een negatieve
Het leven is niet alleen maar een feestje, vol van blijheid, geluk en tevredenheid. In het leven gaat blijheid steeds samen met vermoeidheid, verdriet en frustratie. Het leven is vergankelijk en alles wat we doen of beleven, zal uiteindelijk in de vergetelheid raken. Sommigen zouden deze gedachtengang misschien deprimerend vinden. Maar je kan het ook zien als de ultieme manier om te relativeren. Je hoeft je niet zo druk te maken over veel dingen. Alles gaat voorbij en niks is voor eeuwig. Ook best geruststellend ergens toch? Een soort carpe diem en memento mori Azteekse stijl.
*Lees ook: Zwarte humor vooral gewaardeerd door slimme mensen*
Wat is een goed leven als lijden en vergankelijkheid daar inherent aan is?
Natuurlijk kan je alles kapot relativeren. Voor je het weet, doet niks er nog toe in het leven. Dat is natuurlijk niet het doel. De Azteken raken niettemin wel aan de kern in hun observaties over het bestaan in het algemeen en het goede leven in het bijzonder. Net zoals de oude westerse filosofen en ook de oosterse filosofen erop wijzen dat lijden inherent is aan het leven. De invalshoeken verschillen. Maar de boodschap is dezelfde. Het leven is niet altijd leuk en het leven is vergankelijk. Wat de Azteekse filosofen zich afvroegen was uiteindelijk dan ook hoe je zou moeten leven, als je beseft dat pijn en vergankelijkheid onontkoombare elementen van ons bestaan zijn?
Een waardevol leven is een geworteld leven
De Azteekse filosofen zijn ook tot een antwoord op de vragen die ze stellen. Volgens hun moeten we ernaar streven om een geworteld of waardevol leven te leiden. De Azteken gebruiken hiervoor het woord ‘neltiliztli’. Dit betekent letterlijk ‘geworteld’, maar kan ook staan voor waarheid of goedheid in bredere zin. Volgens deze Azteken was het ware leven het goede leven. Dit was daarmee het hoogste wat men als mens kon nastreven door doelbewust handelen. Enerzijds lijkt dit op de opvattingen van de klassieke westerse filosofen, maar het verschilt ook. De Azteken dachten niet dat deze manier van volop leven ook geluk zou brengen. Men kon het goede, het gewortelde leven bereiken door er op vier niveaus aan te werken.
Vier niveaus van geworteld zijn voor een goed leven
1. Geworteld zijn in het eigen lichaam
Geworteld zijn begint volgens de Azteken in je lichaam (mindfulness liefhebbers kunnen zich hier wel iets bij voorstellen, denk ik). Dit komt niet overeen met de oude Europeaanse traditie, die zich vooral richt op de rede en op de geest. De Azteken werkten aan hun wortels, hun gegrond zijn, door een set dagelijkse oefeningen, die wel een beetje op yoga lijken. Er zijn oude beeldjes gevonden waar de figuurtjes verschillende houdingen aannemen die behoorlijk op yoga lijken, waaronder de lotus houding.
2. Geworteld zijn in de geest
Het doel van deze vorm van geworteld zijn was om min of meer een balans te bereiken tussen ons ‘hart’ als de bron van ons verlangen en ons ‘gezicht’ als bron van het oordeel. Door een deugdzaam karakter zou dit mogelijk moeten zijn.
*Lees ook: Zinvol leven begint met los laten. Het liefst vandaag nog!*
3. Geworteld zijn in de gemeenschap
Op het derde niveau gaat het om het geworteld zijn in de gemeenschap, door het vervullen van een sociale rol. We zijn met elkaar verbonden door sociale verwachtingen en verantwoordelijkheden, waardoor de gemeenschap, de samenleving functioneert. De meeste verplichtingen die we hebben als individu vloeien voort uit deze vervulling van rollen in de gemeenschap. Wij proberen ons in het algemeen onze rollen goed te vervullen, als werknemer, als ondernemer, als bestuurder, als ouder enzovoort. Bij de Azteken waren hun rollen verbonden met hun eigen kalender. Je zou het in zekere zin kunnen vergelijken met vastentijd en carnaval bij de katholieken of de ramadan en het Suikerfeest. Het ging bij de Azteekse rituelen om de morele leer rondom schaarste en overvloed. Door deze rituelen leerden mensen de deugden aan om een goed en geworteld leven te leiden.
*Lees ook: Boost je gevoel van welzijn door deze vier dingen niet meer te doen*
4. Geworteld zijn met de ‘goddelijke’ energie in onszelf – oftewel: ’teotl’
Ten vierde vond men dat men zich moest wortelen in teotl, het goddelijke. Dit is een lastig begrip en als ik het op mijn beurt goed begrijp zijn ook de geleerden er nog niet over uit. Ik lees het (voorlopig?) als een soort goddelijke energie die overal is, ook in onszelf. Een energie die ons onderling verbindt en leidt tot een soort non-dualiteit. Het is niet ik en de wereld, maar mijn energie als onderdeel van de grotere wereld. Men zou teotl kunnen bereiken door te werken aan de drie eerdergenoemde niveaus. Ook directere wegen tot teotl waren mogelijk bijvoorbeeld door het opstellen van filosofische gedichten.
Het leven ontvouwt zich zonder rekening te houden met jouw wensen
Wanneer men het leven leidde op een manier die deze vier niveaus in zich verenigde, zouden lichaam, geest, gemeenschap en de verwondering van de natuur onderling in harmonie komen. Dat volle, gewortelde leven was een vorm van zorgvuldig balanceren. Die Azteken moesten immers ook nog rekening houden met die eerder genoemde glibberige aarde. De wetenschap dat het leven zich ontvouwt zonder rekening te houden met jouw wensen en plannen, betekende ook dat plezier of geluk niet meer was dan een zich zo nu en dan manifesterende staat van zijn. Een staat van zijn die bovendien erg vergankelijk was. Geluk was in die zin niet iets om na te streven. Het goede, volle, gewortelde leven met al zijn voors en tegens was wel nastrevenswaardig. Het was belangrijker om het leven volop te leven en belangrijke dingen te doen dan dat het belangrijk was om te genieten of geluk te ervaren.
*Lees ook: Is van je roeping je werk maken wel goed voor je loopbaan?*
Misschien is minder aandacht voor geluk beter voor ons?
Met al onze aandacht voor geluk, chief happiness officers, geluksonderzoeken en schappen vol met zelfhulpboeken om gelukkiger te worden in de (al dan niet virtuele) boekhandels geeft de Azteekse visie op het goede leven te denken. Uit datzelfde geluksonderzoek weten we al dat te fanatiek geluk najagen leidt tot ongeluk en dat het vooral zit in kleine dingen en voorwaardenscheppend bezig zijn. In die zin zit er ook verschil in voldoening en geluk.
*Lees ook: Dit zijn de 10 basisvoorwaarden voor een waardig en bloeiend leven*
Is voldoening misschien beter om na te streven?
Men kan voldoening vinden door belangrijke dingen te doen. Bijvoorbeeld door in een hospice mensen in de laatste fase van hun leven bij te staan. Dat is niet altijd inherent leuk om te doen. Maar het brengt de mensen wel een zekere voldoening en die voldoening draagt dan toch denk ik uiteindelijk bij aan geluk. De vraag is in die zin of we geluk moeten najagen of vooral de randvoorwaarden moeten scheppen waarin we ons zo nu en dan even gelukkig voelen. Zo nu en dan even gelukkig is een stuk realistischer dan altijd blij en stuiterend door het leven te lopen. Dat doet immers niemand. Het leven is daar te weerbarstig voor.
*Lees ook: Beïnvloed je geluksgevoel met deze 12 adviezen*
In hoeverre werkt de focus op geld en economie voor ons?
Anderzijds is de aandacht voor geluk een goede tegenhanger van het huidige economische denken, waarin geld centraal lijkt te staan. Geld (an sich) maakt niet gelukkig, dat weten we nu wel. Maar toch lijkt onze wereld om geld te draaien. We moeten werken voor de economie.
Ook de menselijke conditie is vergankelijk
Maar in hoeverre werkt de economie voor ons? Dat is een hele andere, maar ook belangrijke vraag om te stellen. Misschien hadden zo bezien die Azteken het wel bij het rechte eind. Het leven is er om volop geleefd te worden. Geluk hoort daar soms bij. Lijden hoort er ook bij. Alles is vergankelijk en niks is voor eeuwig. Dat geldt ook voor de menselijke conditie op individueel niveau. Ergens is dat ook een troostende gedachte.
